geschiedenis, samenleving column

Diplomatieke liefdadigheid

Wie geeft, verwacht iets terug te krijgen. Zo dient filantropie ook een politiek doel. Onze geschiedenis zit vol met sprekende voorbeelden.

“Beurzen open, dijken dicht!” Zo luidt de slogan van de bekendste liefdadigheidsactie uit de Nederlandse geschiedenis. Na de Watersnoodramp van 1953 spanden duizenden burgers zich in om zoveel mogelijk geld op te halen voor de slachtoffers. Ook vanuit het buitenland stroomden de giften binnen. Het leverde een astronomisch eindbedrag van 138 miljoen gulden op.

Medeleven was de belangrijkste drijfveer voor burgers om te doneren, maar ook andere motieven speelden mee. Zo gaven buitenlandse burgers omdat ze familie in Nederland of zakelijke banden hadden. Verder waren diplomatieke betrekkingen van belang. Zo ging de komst van Deense soldaten naar Nederland vergezeld van officiële dankredes door Nederlandse gezagsdragers. Zij benadrukten de goede relatie tussen beide landen. Drie maanden na de ramp ging het Nederlandse koningspaar op staatsbezoek in Denemarken om zijn dank te betuigen voor de verleende hulp. Tijdens hun tocht door Kopenhagen juichten veel Denen koningin Juliana en prins Bernhard toe. Bij het staatsbanket sprak koning Frederik IX waarderende woorden aan het adres van de Nederlanders. Juliana dankte op haar beurt de Denen voor alle hulp tijdens de Watersnoodramp en riep bovendien de Hongerwinter van 1944-1945 in de herinnering, toen de Denen zich al even hulpvaardig toonden. Ze sprak de hoop uit dat “beide landen ook in de toekomst schouder aan schouder gezien zullen worden bij het vestigen van een veilige en vereende wereld”. 

Dit voorbeeld maakt duidelijk dat diplomatieke motieven een rol kunnen spelen bij liefdadigheidsacties. Giften kunnen fungeren als een vorm van soft power om diplomatieke banden tussen landen te versterken. Filantropie kan wederzijdse economische of politieke belangen dienen. Dit inzicht sluit aan bij de beroemde stelling van de Franse antropoloog Marcel Mauss. In een essay uit 1925 schreef hij dat geschenken altijd met een vorm van eigenbelang gepaard gaan, omdat er een verwachting van wederkerigheid besloten ligt. Wie geeft, verwacht er ‒ bewust of onbewust ‒ iets voor terug te krijgen.

De Nederlandse geschiedenis zit vol met sprekende voorbeelden, zoals de watersnood van 1820. Grote gebieden in de omgeving van Nijmegen, de Alblasserwaard en ’s-Hertogenbosch liepen onder water. Tientallen mensen kwamen om en duizenden stuks vee verdronken. De schade aan huizen was enorm.

Dankzij bewaard gebleven donateurslijsten kunnen we exact zien wie iets gaf tijdens liefdadigheidsacties, en welk bedrag. Koning Willem I voerde de lijst aan, met een donatie van 30.000 gulden. Er waren ook ruim driehonderd donateurs uit Engeland. Die doneerden bij elkaar opgeteld maar liefst 19.400 gulden.

Wat dreef de Engelsen zoveel te geven? Familiebanden of een Nederlandse afkomst waren vaak een reden om getroffen Nederlanders te steunen. Daarnaast doneerden flink wat zakenlieden en handelsondernemingen, of hadden gevers een politieke relatie met Nederland, zoals de Hollandse consuls in Dartmouth, Plymouth, Sheerness en Wight. De minister van Buitenlandse Zaken Lord Castlereagh schonk samen met zijn echtgenote 20 pond en 20 shilling. De giften kwamen ook van militairen. De bekendste donateur was Arthur Wellesley, ofwel de hertog van Wellington. Die was al door koning Willem I met het Grootkruis in de Militaire Willemsorde beloond vanwege zijn verdiensten tijdens de Slag bij Waterloo.

Een groot deel van de giften was dus duidelijk economisch of politiek gemotiveerd. Zo werd de zogeheten special relationship tussen Engeland en Nederland, die opgebouwd was tijdens de napoleontische oorlogen, bekrachtigd.

Toen zich vijf jaar later opnieuw een grote watersnood in Nederland voordeed, kwamen er eveneens veel schenkingen uit Engeland. De donateurslijsten vertonen veel overlap met die uit 1820. Toch was er een groot verschil. De grootste geldschieter kwam dit keer uit Rusland. Tsaar Alexander I doneerde het astronomische bedrag van 100.000 gulden aan de noodlijdenden in Nederland. Dat was evenveel als koning Willem I.

Vanwaar dat gigantische bedrag? Het wederkerigheidsprincipe van Mauss is opnieuw van toepassing: kroonprins Willem Frederik (de latere koning Willem II) was getrouwd met de zus van de tsaar, Anna Paulowna. In Rusland had zich enkele weken eerder, op 19 november 1824, een ramp voorgedaan: de Neva trad buiten zijn oevers en daarbij lieten 2.500 tot 3.000 mensen het leven. De Nederlandse kroonprins en zijn Russische echtgenote verbleven op dat moment in Sint-Petersburg en toonden hun medeleven door een grote schenking te doen. Geen wonder dus dat de tsaar hetzelfde deed toen Nederland door een watersnood werd getroffen.

Op de intekenlijsten vinden we verder de namen van consuls, viceconsuls en gezagsdragers uit Duitsland, Oostenrijk, Portugal, Zwitserland en Italië. Ook zij haastten zich de diplomatieke banden warm te houden via flinke donaties. 

Liefdadigheid was een vorm om de diplomatieke banden tussen landen te bevestigen en te verstevigen. De watersnoden van 1820, 1825 en 1953 laten zien hoe liefdadigheid kon worden ingezet als een vorm van soft power. 

Is dat reden om inzamelingsacties na rampen met achterdocht te bekijken en per definitie meer achter internationale giften te zoeken? Jazeker! Iedere historicus moet op zijn hoede zijn als instituties, machthebbers of gezagsdragers grote sommen geld aan andere landen schenken in tijden van rampspoed. Daar kunnen vanzelfsprekend nobele motieven achter schuilgaan maar het kan ook een manier zijn om de invloedsfeer te vergroten. Tijdens de grote hongersnood in Ierland in de jaren 1845-1849 zamelde de katholieke gemeenschap in Nederland bijvoorbeeld grote bedragen in om hun geloofsgenoten te helpen. Niet geven kan trouwens net zo betekenisvol zijn. De protestantse Nederlandse Republiek weigerde geld te geven aan de getroffenen van de aardbeving in Lissabon. De katholieken zouden dit drama over zichzelf hebben afgeroepen omdat ze het verkeerde geloof aanhingen.

Tegelijkertijd maken internationale liefdadigheidsacties duidelijk hoezeer mensen over de grenzen van landen heen zich met elkaar verbonden voelen. Giften kunnen ook gevoelens van medemenselijkheid en het internationale gemeenschapsgevoel voeden. Een columnist van het Overijssels Dagblad verwoordde dat in 1953 als volgt:

Toen er zoveel gestuurd werd uit alle landen van Europa voor de slachtoffers van de stormvloed van 1 februari, toen voelden we echt dat we Europeanen waren, is het niet zo? Eigenlijk is het zo: Uit alle landen van de hele wereld werd gestuurd. We zijn eigenlijk allemaal wereldburgers!

• cultuurpolitiek
• filantropie